مقدمه:  ترندگذاری برنامه‌ی ششم پیشرفت

1394-1399

در افق طرح‌ریزی استراتژیک ۱۴۱۴

ششمین برنامه‌ی پیشرفت جمهوری اسلامی ایران مقطع پنج‌ساله‌ی 1399-1394 را در برمی‌گیرد. برنامه‌ی ششم پیشرفت، وارث پیامدهای مثبت و منفی پنج برنامه‌ی پنج‌ساله‌ی قبلی در یک دوره‌ی 25 ساله است؛ هم‌چنین برنامه‌ی ششم، عمیقاً متأثر از وقایع و تحولات جهانی، منطقه‌ای و ملّی است که رخ‌داده یا در حال وقوع است. ازاین‌رو، ترندهای[1] برنامه‌ی ششم، لزوماً باید مبتنی بر پیامدهای برنامه‌های پیشین و تحولات جهانی، منطقه‌ای و ملی گذاشته شوند. محورهای کلی ترندگذاری برنامه‌ی ششم، به‌اجمال در پی این مقدمه آمده است. اما سه نکته‌ی اساسی، روند برنامه‌ریزی استراتژیک طرح‌های پیشرفت را اصلاح و غنی می‌سازد:

الف- طرح‌ریزی‌های پنج‌ساله، با یک اشکال اساسی مواجه است و آن اشکال این است که اجرای این طرح‌ها و برنامه‌ها، اغلب به جمهوری بعد موکول می‌شوند. برنامه‌ی چهارم توسعه توسط جمهوری هشتم ریخته شد و در جمهوری نهم اجرا گردید. برنامه‌ی پنجم توسعه نیز در جمهوری دهم ریخته شد و اجرای بخشی از آن به جمهوری یازدهم موکول گردید. با توجه به این‌که هر جریان سیاسی که از سوی مردم انتخاب می‌شود، غالباً در یک دوره‌ی هشت‌ساله، دو جمهوری چهارساله را عهده‌دار می‌شود، عقلانی‌تر است که برنامه‌ی دوره‌ی دو جمهوری را تهیه کند.

ازاین‌رو ضروری است برنامه‌های پنج‌ساله‌ی پیش‌رفتتبدیل به برنامه‌های هفت‌ساله‌ی پیش‌رفتشوند. در این صورت هر جمهوری که شکل گرفت، در یک سال اول عمر خود، برنامه‌ی مطلوب خود را تهیه نموده و در مجلس شورای اسلامی تصویب نماید. سپس در سه سال باقی عمر آن جمهوری – و چهارساله‌ی عمر جمهوری بعدی – آن برنامه‌ی هفت‌ساله‌ی خود را اجرا کند. در این صورت امکان ارزیابی برنامه‌ی اختصاصی هر جمهوری، و عمل‌کرد آن جمهوری پس از اتمام دوره‌ی آن بهتر محقق می‌شود.

در قرآن کریم، نظام برنامه‌ریزی استراتژیک حضرت یوسف ^(ع) برای مصر باستان تشریح شده است. رؤیای فرعون مصر در خواب، حاوی علائمی بود که یوسف ^{(ع) آن}‌ها را تأویل کرد و مبتنی بر آن، دو برنامه‌ی هفت‌ساله را برای چهارده سال ریخت. ازاین‌رو برنامه‌ی هفت‌ساله، یک الگوی وحیانی نیز در قرآن کریم دارد.

ب- برنامه‌های پیشرفت باید در افق مشخص ریخته شود. برنامه‌ی ششم پیشرفت نیز یک افق نزدیک دارد که سند چشم‌انداز 1404 است. اما تحولات پرشتاب جهانی حکم می‌کند که این نگاه عمیق‌تر شود. برای برنامه‌ی ششم – که اجرای آن از 1394 آغاز می‌شود – افق 1414، خود یک افق بیست‌ساله است. چشم‌انداز 1404 افق نزدیک، چشم‌انداز 1414 افق واسط، و چشم‌انداز 1444 افق دور برنامه‌ی ششم پیشرفت است.

اکنون کشور با گذشت یک دهه از چشم‌انداز 1404 فقط به مدت 10 سال چشم‌انداز دارد. حال آن‌که افق 10 ساله افق نزدیک است و باید افق دور را در جهان و ایران نگریست.

از این رو نگرش 50 ساله در افق دور، سپس هدف‌گذاری در زیر آن در افق‌های نزدیک، حکم عقل است. زیرا روند تحولات پر شتاب، فرصت تحلیل وقایع متعدد در یک مقطع زمانی را به تصمیم‌سازان نمی‌دهد. در نتیجه تصمیم‌سازان مجبورند که افق‌های 50 سال و بالاتر را در نظر بگیرند و در افق‌های کوتاه و میان مدت تصمیم‌سازی کنند.

ج- طرح‌ریزی استراتژیک، روی‌کردهای متعدد و متنوعی دارد که در ایران متأسفانه تنها یک روی‌کرد مورد توجه بوده است؛ مکتب «اصالت فرصت» در روی‌کرد امنیت‌مدار. این مکتب که تحت عنوان مخفف SWOT شناخته می‌شود، ظرفیت کامل و جامعی برای طرح‌ریزی استراتژیک ندارد. هر حوزه‌ای، روی‌کرد طرح‌ریزی و برنامه‌ریزی خاص خود را می‌طلبد که غالباً با روی‌کرد امنیت‌مدار و به ویژه با مکتب SWOT تمایز و تفاوت اساسی دارد.

*****

مرکز بررسی‌های دکترینال از سال 1384 هم‌زمان با آغاز چشم‌انداز رسمی جمهوری اسلامی (ایران 1404) چشم‌انداز عمومی 1414 را آغاز نمود. دهه‌ی نخست چشم‌انداز 1414 مرکز بررسی‌های دکترینال در حالی به پایان می‌رسد که اهدافی مانند بومی‌سازی دانش دکترینولوژی، تربیت گسترده‌ی جوانان علاقه‌مند به تصمیم‌سازی، و تهیه‌ی طرح‌های استراتژیک سازمان‌ها و نهادهای گوناگون در افق 1414 کمابیش محقق شده است و استمرار دارد:

1- پایان‌نامه‌های دانشجویی مقاطع فوق لیسانس و دکترا با پسوند «ایران 1414» در دانشگاه‌های مختلف کشور، و در رشته‌های گوناگون، همه مربوط به پروژه‌ی 1414 مرکز بررسی‌های دکترینال است. هم‌چنین همه‌ی طرح‌های استراتژیک در سازمان‌ها، نهادها و وزارت‌خانه‌ها که افق 1414 دارد، همه از محصولات این مرکز در دهه‌ی نخست چشم‌انداز 1414 محسوب می‌شود.

2- اکنون با گذشت یک دهه از برنامه‌ی 30 ساله‌ی مرکز بررسی‌های دکترینال در عرصه‌ی رسمی و عمومی، و باقی ماندن یک چشم‌انداز 20 ساله، این مرکز با ایجاد تمهیدات لازم، افق 30 ساله‌ی دوم را به چشم‌انداز باقی‌مانده‌ی 20 ساله منضم نمود و نخستین طرح استراتژیک 50 ساله‌ی کشور را آغاز کرد.

3- با توجه به این‌که نظام کلان ملی کشور، دارای 140 زیرنظام اصلی است، در طرح‌ریزی استراتژیک 50 ساله، هر زیر نظام خود واجد یک طرح استراتژیک مستقل است. طرح استراتژیک هر یک از این زیرنظام‌ها در قالب دکترین جامع آن زیرنظام تبیین می‌شود. تاکنون 14 مورد از طرح‌های استراتژیک زیرنظام‌های اصلی تهیه شده است و تعداد دیگری نیز به درخواست سازمان‌های مربوطه در دست تهیه است.

4- بخشی از رئوس کلی طرح‌های استراتژیک هر یک از زیرنظام‌ها، در قالب «ترند» های اصلی، در افق میان‌مدت 1414 و بلندمدت 1444 برای آشنایی عموم مردم، و هم‌چنین گفتمان‌سازی در عرصه‌ی عمومی در این دفتر منتشر می‌شود. البته این دفتر با محورهای تکمیلی در موضوعات تخصصی هر سازمان، برای آن سازمان‌ها و نهادها تهیه و ارسال می‌شود که به دلیل طبقه‌بندی اداری ـ امنیتی، امکان انتشار عمومی ندارد.

5- این دفتر، در انتهای هر فصل به‌روز می‌شود، و در انتهای هر سال با انتشار عمومی بخشی از موارد ترندهای کلی به اطلاع عموم مردم می‌رسد.

6- در ترندگذاری افق‌های 1414 و 1444 از مؤلفه‌های قرآنی، دیدگاه چهارده معصوم (ع)، دیدگاه امام خمینی (ره)، دیدگاه امام خامنه‌ای، نتایج پروژه‌های تحقیقاتی حوزه‌های گوناگون ملی و جهانی استفاده شده و می‌شود.

7- در آینده‌شناسی، تبیین محیط جهانی و ملاحظه‌ی افق‌ها و چشم‌اندازهای دیگر جوامع یک ضرورت است. از این رو مطالعه‌ی ترندهای نهادهای بین‌المللی مانند سازمان ملل متحد، اتحادیه‌ی اروپا، پیمان ناتو، پیمان شانگهای و غیره برای ترندگذاری انقلاب اسلامی در افق 1444 لحاظ شده است:

1- ترندهای 2015 و 2025 سازمان CIA ـ آمریکا.

2- ترندهای 2015 TRADOC فرماندهی دکترین و آموزش ـ ارتش آمریکا.

3- ترندهای 2020 TrendOne اتحادیه اروپا.

4- ترندهای 2045 DCDC مرکز دکترین، مفاهیم و توسعه ـ ارتش انگلیس.

5- ترندهای 2050 ریچارد واتسن ـ آمریکا.

مگا ترندهای مرکز ترندوان TrendOne (اتحادیه اروپا) با اصالت بخشی به فضای سایبر

 در افـق 2020

ترندهای استراتژیک مرکز دکترین، مفاهم و توسعه DCDC (انگلیس) با اصالت بخشی به محیط

 در افـق 2045

مگا ترندهای ریچارد واتسون (آمریکا) با اصالت بخشی به اجتماع

 در افـق 2050

 [1] واژهٔ ترند Trend در زبان فارسی به معنی «فرانمای روند» وقایع و تصمیم‌های معطوف به آن است. ترندگذاری از سه مکتب کلی تبعیت می‌کند: مکتب یکم مبتنی بر تبیین وضع موجود؛ مکتب دوم مبتنی بر تبیین وضع مطلوب؛ و مکتب سوم که غایت انگار است، مبتنی بر عاقبت‌نگری در عالم عقبا است.