ترمینولوژی و متدولوژی حدود در ادب فارسی

حدود جمع کلمه حد، مفهومی قرآنی است و در لغت معانی مختلفی دارد که عبارت است از حد و مرز، اندازه و مقدار، کرانه، سمت و سوی، سامان، روش، آئین وآداب و رسوم. دراین مقاله ترمینولوژی واژهٔ حدود از حیث الهی یاغیر الهی بودن بررسی شده است.
در قرآن، مفهوم قرآنی واژهٔ حدود در آیهٔ 112 سورهٔ توبه آمده است و خداوند در این آیه به مومنان بشارت می‌دهد و دربارهٔ صفات آنان چنین می‌فرماید که مومنان، توبه‌کنندگان، عبادت کاران، سپاس‌گویان، سیاحت‌کنندگان، رکوع‌کنندگان، سجده آوران، آمران به معروف، نهی-کنندگان از منکر و حافظان حدود و مرزهای الهی هستند.
به استناد این آیه، حافظان حدود الهی کسانی هستند که حدود الهی را درک کرده و آن را حفظ می‌کنند وپایبند به آن هستند وحدود الهی را رعایت کرده و از عمق جان مطیع دستورات الهی هستند.
حال شایان ذکر است در بررسی که در این حوزه پیرامون ادب فارسی صورت گرفته است، ما با غفلتی جبران‌ناپذیر روبرو هستیم و قلّه‌های ادب فارسی چون حافظ، سعدی، مولوی، عطار، ضائب و سایرین از پرداختن به حدود، این واژهٔ قرآنی غفلت کرده‌اند.

• اقبال لاهوری– مجموعه آثار

  حدود به معنی حد و حدود الهی و بایدها و نبایدهای دین
     1-شکوه سنج سختی آئین مشو از حــدود مصطفی بیرون مرو

  حدود به معنی حد و مرز محسوسات و ظواهر مادی
     2-پا به زندان مظاهر بسته‌ئی از حدود حس برون ناجسته‌ئی

  حدود به معنی حد و مرز و حصار مادیات دنیوی
     3-می نگنجد آنکه گفت الله هو در حـــــدود این نظام چارسو

  حدود به معنی حد و مرز اشراف آدمی بر هستی است و این نکته که از عدم به وجود آمده است.
     4-خرده خرده غیب او گردد حضور نی حدود او را، نه مُلکش را ثغــور

  حدود به معنی حد و مرز هستی
     5-ای شناســای حـــدود کائنات درد کن دیـــدی زآثار حیــــات؟

• سعدی شیرازی– مجموعه آثار

  حدود به معنی اندازه و مقدار
  1-ای که در وصف نیاید کرَم اخلاقت ور بگویند وجوهش نتوان گفت و حدود

  حدود به معنی سمت و سوی و جهت
  2-در حدود ری یکی دیوانه بود سال و ماه کردی به کوه و دشت گشت

  حدود به معنی حد و مرز جا و مکان
  3-سپاهی که خوشدل نباشد ز شاه ندارد حــــــدود ولایـــــت نگاه

• سنایی غزنوی– مجموعه آثار

  حدود به معنی رعایت ادب و آداب و رسوم
  1-در کمال حدود و لطف و نواخت بکر ماندی و کس تو را نشناخت

• صائب تبریزی- دیوان اشعار

  حدود به معنی حد و حدود الهی و شعائر و احکام دینی
  1-به تلقین دولت در آغاز کار حــدود خدایی نمــود استـــوار

• عبدالرحمن جامی– مجموعه آثار

  حدود به معنی حد و مرز مادیات و تعینات و تعلقات دنیوی
  1-از حــــدود تعلقات برون وز قیود تعینــــات مصـــون

  حدود به معنی حد و حدود الهی و رعایت احکام شرعی
  2-چیست ادب، داد بندگی دادن بر حــــدود خدای ایستــادن

  حدود به معنی حدود الهی و حدود سنّت‌های ثابت و تغییر ناپذیر خدا
  3-در ادای حــــــدودِ بی تغییر از غلو دور بـــودن و تقصیـــر

  حدود به معنی حد و مرز حدود الهی است که حق تعالی از مشابهت به چیزی یا کسی مبراست.
  4-باشد از حیـــز و جهت بیرون وز حـــدود مشابهت بیرون

  حدود به معنی سمت و سوی
  5-به تمنای سیر و نیت گشت واعظی بر حدود غور گذشت

  حدود به معنی حد و مرز حدود الهی است و خداوند ذات واحدی است که در جهات مختلف متجلی است.
  6-دید یک ذات در حدود جهات متجلی شده به جمله صفات

  حدود به معنی مقدار و اندازه
  7-کهنه پیری که بر حدود دویست دور گردون نیافتش سر ایست

  حدود به معنی حد و مرز
  8-به محدود آورد روی از حدود فرو ریخت باران احسان و جود

  حدود به معنی حد و مرز جا و مکان
  9-سیاح حدود این ولایت نظام عقود این حکایت

  حدود به معنی حد و مرز مادیات
  10-ناشده اقلیم دوام و ثبات تنگ بر ایشان ز حدود و جهات

  حدود به معنی حد و مرز حدود الهی و سمت و سوی آسمانهاست که پیامبر (ص) در شب معراج پیمودند.
  11-خیمه برون زد ز حدود و جهات پردهٔ او شد تتق نور ذات

  حدود به معنی حد و مرز نامردی
  12-که گر هزار فضیلت رسد ز مردانش قدم برون ننهد از حدود نامردی

  حدود به معنی حد و مرز دل
  13-حدود منزل دل،‌ عشق و شوق و صدق و وفاست
  پی نزول تو وقفش به چارحــد کردیـــــم

  حدود به معنی آداب و رسوم
  14-مبین نگشت از حدود و رسومش نه اجنـــاس عالی نــه انواع سافـــل

  حدود به معنی حد و مرز خطا
  15-چون حدود خطایش از خط خوش نــــافـــه‌آمیز و مشکبــــو دیــــدم

• عطارنیشابوری– مجموعه آثار

  حدود به معنی حد و حدود الهی است که خدا وحدتی است در کثرت نفوس انسانی متجلی است.
  1-به جز او منگر اندر عین وحــدت حــدود نفس را از دیـــد کثــــرت

• مولوی– مثنوی معنوی

  حدود به معنی حد و مرز حدود الهی است و بیت تمثیلی است از اینکه مومنان با هم برادرند و شیران خدا هستند
  1-کان دلیـــــر آخر مثال شیـر بود نیست مثل شیر در جمله حــدود

تدوین: مرضیه فرهمند